COLUMNS / 7 januari 2015
Verschil vervaagt tussen wetenschappen
Ik herinner mij mijn eerste college economie als de dag van gisteren. Een druilerige maandagochtend in een inmiddels gesloopte collegezaal. Mijn docent was professor J. Klant, hoogleraar geschiedenis van het economisch denken. Het college ging over Adam Smith, David Ricardo en andere helden uit onze discipline. Maar het ging ook over de grondslagen van de sociale wetenschappen. Die waren fundamenteel verschillend van de natuurwetenschappen, zo leerde Klant ons. In de natuurwetenschappen kon je experimenteren. Sociale wetenschappers konden dat niet. Natuurwetenschappen kenden natuurwetten, sociale wetenschappen niet. Maar bovenal was er het probleem van determinisme versus vrije wil: de natuurwetten schreven deterministisch voor hoe deeltjes zich gedroegen. Hoe anders was dat bij mensen. Die hebben de onhebbelijke gewoonte om uit vrije wil hun eigen weg te kiezen. Kom maar op met je theoretische voorspelling, professor. Wat ga ik dadelijk zeggen: “ja” of “nee”? Ik voorspel u één ding met 100% zekerheid: uw voorspelling komt niet uit. Daar zal ik persoonlijk voor zorgen.
Het college stelde vragen die mij al jaren bezig hielden: hoe verhoudt de voorspelling van de sociale wetenschapper zich tot de eigen verantwoordelijkheid van het individu? Ik vond het prachtig. En toch zou je dat college vandaag de dag nooit meer zó geven. Tussen de wereldbeelden van de sociale wetenschapper van toen en die van vandaag gaapt een diepe kloof: het gevolg van vijfendertig jaar wetenschappelijke vooruitgang. Of misschien beter: die vooruitgang heeft een kloof gedicht. Het verschil tussen sociale en natuurwetenschappen vervaagt geleidelijk.
Edward Wilson – bioloog op Harvard en recent in deze krant onderwerp van controverse tussen Bas Heijne en Rosanne Hertzberger- is één van de mensen die er prachtig over kan schrijven. Lees vooral zijn boek Consilience. Chaostheorie heeft ons laten zien waarom zelfs systemen die voldoen aan zeer simpele wiskundige wetten, toch moeilijk voorspelbaar zijn. Het overbekende voorbeeld van de klapwiekende vlinder die een orkaan 1000 mijl verderop teweeg brengt. Het weer is inderdaad een typisch voorbeeld. De relevante wetmatigheden zijn genoegzaam bekend. Toch tast de weerman voorbij de eerste paar dagen nog steeds in het duister.
De evolutionaire en moleculaire biologie, de psychologie en de archeologie bieden steeds meer inzicht in hoe de homo sapiens zich in de loop van miljoenen jaren heeft ontwikkeld. Die wetmatigheden komen economen bekend voor. Selectie en efficiency zijn in de evolutie cruciaal. Niemand ontkent dat wij een unieke soort zijn. Onze macht over deze wereld is immers ongeëvenaard. Tegelijkertijd zijn wij niet meer dan één soort onder duizenden andere. Geen van onze eigenschappen blijkt uniek. Slechts een gelukkig combinatie ervan heeft ons de laatste tienduizend jaar in staat gesteld de heerschappij over dit ondermaanse te verwerven. We zijn net een beetje slimmer en beter in staat tot samenwerken, we hebben het goede postuur, en bovenal, we hebben alle golven van selectie overleefd. Maar verder is er niet zoveel bijzonders aan ons.
Met dit toenemende inzicht komt ook de vraag naar de herkomst van ons bewustzijn in beeld, van onze emoties, en ons normbesef. Wat is de evolutionaire rol van schoonheid en kunst? De kunstuitingen van primitieve menselijke samenlevingen in verschillende continenten lijken verbijsterend veel op elkaar. We weten tegenwoordig ook dat onze planeet niet meer is dan een uithoek van het heelal, zoals er nog miljoenen andere uithoeken zijn. Je zou bijna denken dat er dan in minstens één andere uithoek ook leven moet zijn. Het zijn allemaal fascinerende inzichten, die in ieder geval mijn wereldbeeld op zijn kop hebben gezet. En wat we ermee moeten? Eerlijk gezegd: nog geen idee.
Verwijzing naar artikel R. Hertzberger
Verwijzing naar artikel B. Heijne
Reactie Ruud Abma
3 REACTIES