Goed beschouwd heeft Margaret Thatcher gewoon geluk gehad. Toen zij in 1979 premier werd, verkeerde de Engelse economie in een diepe crisis. Inflatie en werkloosheid waren hoog, vakbondsacties maakten het land onbestuurbaar. Thatcher’s komst luidde een keer ten goede in. Dat ging niet zonder slag of stoot. De aanpak van de Iron Lady is nog steeds omstreden.

Waarom slaagde Thatcher? Deels was dat ongetwijfeld het gevolg van haar beleid. Zo heeft een privatiseringsgolf de macht van de vakbonden in de overheidssector aan banden gelegd. Maar voor een ander deel was het gewoon geluk. Na jaren onderhandelen was Groot Brittannië een paar jaar eerder eindelijk lid van de EU geworden. De handelsbarrières tussen het Verenigd Koninkrijk en Europa werden geslecht. Zoals bij iedere uitbreidingsgolf van de EU, neemt de handel met de toetreders daarna fors toe. Daar heeft iedereen voordeel bij, vooral de nieuwe toetreders zelf. Hun consumenten krijgen toegang tot goedkopere en betere buitenlandse producten. Dat leidt tot een hogere levensstandaard. Daarnaast krijgt de fine-fleur van het bedrijfsleven plots toegang tot een veel grotere afzetmarkt. De toegenomen buitenlandse concurrentie zet de nationale monopolisten onder druk. Zij kunnen niet langer op hun lauweren blijven rusten, maar moeten mee met de internationale technologische wedloop. Dat leidt tot meer innovatie.

Het verband tussen concurrentie en innovatie is tweesnijdend. Enerzijds prikkelt concurrentie tot meer innovatie. Anderzijds zet concurrentie de winsten onder druk waaruit die innovatie gefinancierd moet worden. Welk effect domineert staat niet bij voorbaat vast. De toetreding tot de EU en de privatiseringsgolf maken Groot Brittannië onbedoeld tot een ideaal laboratorium om dat te onderzoeken. Dat is precies wat twee economen, Philippe Aghion en Rachel Griffith, hebben gedaan. Meer internationale concurrentie blijkt tot meer innovatie en dus tot meer groei te leiden. Dat effect is bovendien verrassend groot. De grotere afzetmarkt en de grotere concurrentiedruk vanuit de EU heeft het Engelse bedrijfsleven dus veel productiever gemaakt. Zie hier Thatcher’s geluk: de eerdere toetreding tot de EU was een deel van haar succes.

Het afbreken van handelsbarrières is vaak niet een kwestie van minder, maar juist meer Europese regels. Lidstaten beschermden hun eigen afzetmarkt met allerlei regels waar in de praktijk alleen de eigen nationale kampioen aan kon voldoen. Met gestandaardiseerde Europese regels worden dat soort verborgen handelsbarrières opgeruimd.

En hier zit precies Cameron’s dilemma. Hij heeft Engeland een referendum over het EU-lidmaatschap beloofd. Het Britse bedrijfsleven ziet daar niets in, vrezend voor de gevolgen voor de Europese afzetmarkt. Cameron hoopt dat hij met het referendum in de hand de EU tot concessies kan dwingen: minder Europese regels en meer bevoegdheden voor de Britten om eigen regels te stellen. Die concessies moeten de Britse kiezers er vervolgens van overtuigen om voor een voortgezet lidmaatschap te stemmen. Zo kan hij zowel het bedrijfsleven als zijn kiezers tevreden houden.

Het probleem is echter dat niemand zich kan voorstellen welke Europese regels dan door Britse regels zouden moeten worden vervangen. Iedere lidstaat heeft zo zijn wensenlijstje om de afzetmarkt van het eigen bedrijfsleven te beschermen. Het is dus ondenkbaar dat de Britten eenzijdig hun zin krijgen. Dan blijft er van die ene Europese markt weinig over. Elders in Europa heeft men al aangegeven dat daarover niet te praten valt. Bovendien gaat het vaak om details waar de Britse kiezer niet warm voor loopt. En zo dreigt Cameron straks bij het referendum met lege handen te staan. Wat moet hij zijn kiezer dan adviseren? Stem voor uittreding?! Ondanks de bezwaren van het bedrijfsleven? Ondanks de lange termijn gevolgen voor de levensstandaard van de gewone Brit? Een horror scenario, dat toch steeds meer werkelijkheid lijkt te worden. En een wijze les voor Nederlandse politici: de belofte van minder Europese regels is snel gedaan, maar niet eenvoudig waar te maken.