Op het voorplein van de Royal Academy in Londen is een enorme vitrine opgesteld met daarin zwevende loden onderzeeërs als verstilde haaien. Dit is het openingsbeeld van de prachtige tentoonstelling van het werk van Anselm Kiefer waar ik het afgelopen weekend ben geweest. Kiefer onderzoekt in zijn werk de Duitse geschiedenis. Wagner, de Hermansschlacht, de Rijn, Atlantikwall, Speer’s Rijkskanselarij, Brunhilde, alle iconen komen voorbij. De manier waarop zij worden geduid bepaalt onze kijk op de geschiedenis, in dit geval onze kijk op de plaats van Duitsland in Europa.
Eén van Kiefer’s schilderijen beeld in het ondermaanse een kleine Hitler af (of is het Kiefer zelf?) die bijna aarzelend de Hitlergroet brengt. De hemel wordt bevolkt door drie klassieke helden uitgehakt in wit marmer. Ook zij heffen hun rechterarm, zonder enige schroom. Waarom wordt de één met een standbeeld op het forum geëerd en wordt de ander door de geschiedenis verguisd?
Toen ik deze schilderijen zag realiseerde ik mij opnieuw wat een prestatie de geallieerden in 1945/46 in het proces van Neurenberg hebben geleverd. Daar is geschiedenis met succes herschreven: ook in Duitsland is Duitsland’s ereschuld algemeen aanvaard. Wij beschouwen dat nu als vanzelfsprekend, maar dat was het allerminst. Allereerst aan geallieerden zijde. Churchill, wiens oordeel betrouwbaarder was als het ging om het winnen van de oorlog dan om het veroveren van de vrede, had de Nazi’s het liefst zonder vorm van proces tegen de muur gezet. Die rechtszaak vond hij maar flauwekul. Gelukkig wonnen de Amerikanen het pleit.
Maar ook aan Duitse zijde lag de uitkomst bij voorbaat lang niet vast. Göring, de enige nog levende van de Nazi top-4, was zich de inzet van het proces zeer bewust. Hij had geen enkele illusie over zijn uiteindelijke lot. Hij streefde naar een hoger doel: de geschiedenis. Jullie kunnen me nu terechtstellen, maar wat ik wil bereiken is dat over 60 jaar op iedere Duitse schoorsteenmantel een beeldje van mij zal staan, zo verklaarde hij tegenover zijn ondervragers. En hij was in eerste instantie niet zonder succes. Hij kreeg de lachers op zijn hand en de aanklagers zaten met de handen in het haar. Pas na de getuigenis van Rudolf Höss, de kampcommandant van Auswitsch, kantelde het beeld. Beelden van bulldozers die stapels lijken rondschoven waren te veel. Göring kreeg niet zijn beeldje op iedere schoorsteenmantel. De beklaagden werden een verzameling misdadigers, om wiens terechtstelling geen traan werd gelaten.
Maar niet alleen de schuldvraag is onderwerp van strijd, ook over de eindoverwinning kun je van mening verschillen. Toen het Verenigd Koninkrijk in 1914 tegen Duitsland ten strijde trok ging Engeland om het behoud van haar wereldrijk, zo wil in ieder geval één interpretatie. Twee wereldoorlogen later was het wereldrijk verdwenen en het moederland berooid. Was Engeland werkelijk de overwinnaar?
De geschiedenis gaat niet voorbij, in Duitsland en Engeland net zomin als in Servië en Rusland. De Duitse ereschuld blijft bestaan, de Engelse teloorgang evenzeer. Tegelijkertijd wordt Duitsland onvermijdelijk meer en meer het centrum van Europa. Merkel is zich de spanning tussen schuld en macht zeer bewust. Ordinaire machtspolitiek is haar niet vreemd, maar zij onderkent het Duitse verleden. Dat vereist behoedzaam manoeuvreren, als Zwarte Piet op kousenvoeten. Die behoedzaamheid was niet wat sprak uit het optreden van David Cameron in de afgelopen week. Om een paar grijpstuivers (de omstreden 2 miljard is een promille van de Engelse staatsschuld) sloeg hij met zijn vuist op tafel. Groot Brittanie’s toekomstige plaats in Europa was niet meer dan dat, een puntje voor een premier om politiek te overleven. Zo kan een land ook met zijn geschiedenis omgaan. En nu maar zien waar dat toe leidt.